खोत आडनावाचा उगम आणि इतिहास काय आहे ?

🕉️ खोत आडनावाचा उगम आणि इतिहास

“खोत” हा शब्द केवळ एक आडनाव नाही, तर तो कोकणाच्या प्रशासन, सत्ताधिकार आणि सामाजिक परंपरेचा एक सजीव पुरावा आहे. ब्रिटिश काळात आणि त्याआधीही, खोत हा गावाचा प्रशासकीय अधिकारी असे. त्याचे मुख्य काम म्हणजे गावातील शेतीवरचा सारा (कर) गोळा करणे आणि तो सरकारकडे सुपूर्द करणे. याच पद्धतीला पुढे “खोती पद्धत” म्हणून ओळखले गेले. ही खोती पद्धत रायगड, रत्नागिरी आणि सिंधुदुर्ग या कोकणातील जिल्ह्यांत प्रामुख्याने आढळून येत होती. खोत म्हणजेच एक प्रकारचा स्थानिक जमीनदार किंवा सरदार, ज्याच्याकडे गावातील प्रशासन, जमीन आणि समाजकार्यात मोठा मान असायचा.

⚖️ खोतांचे अधिकार आणि सामाजिक स्थान

एका खोताकडे एकच नव्हे, तर अनेक गावांचे अधिकार असत. त्याला गावातील प्रमुख म्हणून ओळखले जाई, आणि त्याचे निर्णय गावासाठी अंतिम मानले जात. खोत हा केवळ कर गोळा करणारा नव्हता ; तो गावातील मध्यस्थ, पंच आणि न्यायनिवाडा करणारा अधिकारी होता.

देशमुख, देशपांडे, देशमुखपाटील यांसारख्याच दर्जाचा मान खोतांना मिळत असे. त्यांचे अधिकार वंशपरंपरेने चालत, आणि गावातील प्रमुख देवस्थाने, उत्सव, वाड्यांमधील पारंपरिक धार्मिक विधी यांत त्यांचा विशेष सहभाग असे. भारत स्वतंत्र झाल्यानंतर खोती पद्धती रद्द करण्यात आली. पण, आजही कोकणातील अनेक गावांत खोत घराण्यांना मान आणि आदरपूर्वक स्थान दिले जाते. गावातील मोठ्या दैविक किंवा सामुदायिक कार्यात खोत घराण्याची मर्जी आणि उपस्थिती आजही प्रतिष्ठेचा विषय मानली जाते.

🌊 कोकणातील खोत घराणी

कोकणातील अनेक खोत घराणी सर किंवा प्रभू या उपसर्गाने ओळखली जातात. जसे की सरदेशपांडे, सरदेसाई, सरपोतदार, सरजोशी, प्रभुदेसाई इत्यादी. हे उपसर्ग त्यांच्या सत्ताधिकार, प्रशासन आणि शिक्षणातील प्रावीण्याचे द्योतक आहेत. तळकोकणात, विशेषतः मालवण तालुका (सिंधुदुर्ग) येथे खोत घराण्यांचा प्रभाव आजही जाणवतो. उदा. वराड-कुसरवे शिरखंड परिसरातील चिंदरकर घराणे, ज्यांना स्थानिक लोक “खोत” म्हणून ओळखतात. त्यांच्याकडे पूर्वीपासून अष्टाधिकारी अधिकार, गावातील धार्मिक कार्यातील प्रमुख स्थान आणि दैविक निर्णयांचा अधिकार होता.

🪶 संस्कृती आणि वारसा

खोत घराणे म्हणजे केवळ जमीन किंवा सत्ता नव्हे ; तर कोकणातील ग्रामव्यवस्थेचे केंद्रबिंदू होते. त्यांच्याकडे धार्मिक, सामाजिक आणि आर्थिक निर्णय घेण्याची ताकद होती. गावातील देवस्थानांच्या परंपरा, लोककथा, उत्सव आणि मानपान यांमध्ये खोतांचा हात नेहमीच दिसतो. आजही “खोत” आडनाव असणारे अनेकजण त्या सांस्कृतिक वारशाचा अभिमानाने जप करत आहेत.